Kanggo wong .... Njowo sing seneng karo budaya jowo

ana wiku medhar ananing hyang agung
kang nglimputi dhiri
wayangan nya dumumung neng netranira
bunder nguwung lir sunaring surya nrawung
aran nur muhammad.

weneh muwus jatining kang murbeng idhup
yaiku pramana
kang misesa ing sakalir
dumuning neng utyaka guruloka.

iya iku tembung arab baitul makmur
tandane kang nyata
aneng gebyaring pangeksi
lwih waspada wruh gumlaring alam donya.

mung pramana kang bisa nuntun marang swarga
ana rupa kadya rupanta priyangga
kang akonus saking kamungsangta wus
saplak nora siwah.

amung mawa caya putih
yaiku aran mayangga seta
ana cahya seta prapta geng sabda
iya iku nur muhammad kang satuhu.

cahya maya maya
jumeneng munggwing unggyaning
tuntung driya anartani triloka
baitul makmur baitul mukharam tetelu.

ing baitul muqadas
sumanar prapteng pangeksi
liyepena katon ponang cahya maya
anarawung warna warna wor dumunung.

nuksmeng cahya kang sajati
ingkang padhang gumilang tanpa wayangan
langgeng nguwung angebeki buwana gung
mulih purwanira.

duk durung tumurun maring
ngarcapada awarna warana raga
cahyanipun gumilang gilang nelawung
tanpa wewayangan.

nelahi sesining bumi
gya tumurun dadya manungsa
marma temtu yen prapta antareng layu
ana cahya prapta.

gumilang pindhah angganing
tirta munggwing ron lumbu amaya maya
dyan puniku ciptanen dadya sawujud
lawan sabdanira.

kang sinedyan samadyaning
ngen ngenta yekti waluya sampurna
mulya wangsul mring salira numuhun
sabda gaib babar bali angebaki bumi
tribuwana kebak bangkit megat nyawa.

Pupuh Asmaradana
1.
Asmareng tyas nawung kingkin
nurat serat anglingdarma
kagungan dalem sang katong
kang jumeneng ping sadasa
ing nagri surakarta
kapareng karsa kaklumpuk
serat baabd miwah wulang

2.
Sadaya rinuwat mungging
jro kamar sana pustaka
duk miwarni panitrane
ri soma kaping sadasa
ing wulan dulkangidah
jumakir sangkaleng taun
luhur tata ngesthi nata.

3.
Sanadyan crita puniki
carita ing jaman buda
pulo jawa pituture
nadyan budha kang utama
linuri kang carita
duk jenengira sang prabu
anglingdarma ing malawa

4.
Tan ana kang nyenyiringi
jenegira sang pamasa
tribuwana kekes kabeh
ratu winong ing jawata
kinatujon sakarsa
tuhu kalamun pinunjul
sinebut sri bathara

16.
Sang retna angandikaris
sarwi kumembeng kang waspa
biyang inya karsaninong
saupama nora prapta
sang nata sore mangkya
patren ngong pasthi cumandhuk
biyang ing jaja manira

Piwulang nem prakawis kasebut ing Serat Agutara Nikaya punika nyimpen wewados ingkang kadhapur kalimpadaning basa ingkang pikajenganipun asung piwulang dhateng kita, yen sadaya pandamel punika sayogi katindhakna kanthi papadhanging angen-angen. Menggah piwulang kalawau badhe kawedharaken kados ing ngandhap punika:

1. Aja ngandel pituturing wong. Menggah pikajenganipun kita sampun ngandel dhateng pituturing tiyang ingkang boten kaseksen tuwin ingkang boten miturut dhateng gumela ring akal sarta ingkang boten saged kaseksen dening papadhanging nalar.

2. Aja ngandel marang wirayat kuna amarga saka lawase. Pikajenganipun tembung lawas = luwas = lawas = suwe = tebih = memet = lebet. Artosipun punika sagedipun kita ngandel, inggih manawi kita sampun saged njajagi maksudipun wirayat wau.

3. Aja ngandel pawarta amarga akeh kang ngandhaake. Pikajenganipun sampun ngantos ngandel dhateng pawartosipun tiyang ingkang sampun misuwur, cidra, sanadyan maneka warni kasagahanipun prayogi boten kapaelu.

4. Aja ngandel thok waton layang karangane wong wicaksana ing jaman kina.

5. Pikajenganipun sampun ngantos ngandel kemawon dhateng sadaya serat-serat kina. Awit serat-serat wau upami mungela abrit saged ugi maksudipun cemeng. Inggih serat makaten punika ingkang kedah kita jinggleng maksud suraosipun. Sadaya serat piwulang punika sami dinapur pralampita , dene badharing pralampita wau muhung saking pangertosan kita pribadi.

6. Aja ngandel waton saka kira-kira. Wus matuh lawas koanggep bener.

7. Pikajenganipun sakathahing pandamel punika esahipun manawi sampun wonten cihnanipun. Kita prayogi manuta lan anglenggahana kawontenaning jaman ingkang saweg dipun alami. Sanadyan kaanggep sae, luhur tuwin mulya tumrap ing jaman ingkang sampun kapengker, ananging yen ing samangke sampun boten njamani, inggih kedah kaberat ingkang rila. Awit yen boten makaten, tangeh sagedipun kita manggih karaharjan lan kamulyan.

8. Aja ngandel marang gurumu lan para pandhita amarga saka panguasane. Pikajenganipun mrayitnani dhateng pratingkahing para ingkang ngaken dados guru ingkang sami papacak; kudu manut miturut lan kudu asih tresna marang gurumu lan marang pandhuwuranmu sabab kadhudhuwuranmu iku dadi wakile Kang Maha Kuwasa. Lha inggih makaten wau manawi boten kita prayitnani, temah saged ugi dhumawah ing kasangsaran. Dene sanyatanipun ingkang wajib asih tresna punika ratu tumrap ing kawula, bapa biyung tumrap ing anak, guru tumrap murid. Yen sanyata asih trus ing lahir batos sampun tamtu kawula sami amangsul sih katresnan ingkang boten mawi pinarentah.

Dhandhanggula


1. (14)
Wuwusira Dewa Suksma Ruci,
payo Wêrkudhara dipun-enggal,
manjinga garbengong kene,
Wrêkudhara gumuyu,
pan angguguk turira aris,
dene paduka bajang,
kawula gêng luhur,
inggih pangawak parbata,
saking pundi margine kawula manjing,
jênthik mangsa sêdhênga.

2. (15)
Angandika malih Dewa Ruci,
gêdhe êndi sira lawan jagad,
kabeh iki saisine,
kalawan gunungipun,
samodrane alase sami,
tan sêsak lumêbuwa,
guwa garbaningsun,
Wrêkodhara duk miyarsa,
êsmu ajrih kumêl sandika turneki,
mengleng sang Ruci Dewa.

3. (16)
Iki dalan talingan ngong kering,
Wrêkodhara manjing sigra-sigra,
wus prapteng sajro garbane,
andulu samodra gung,
tanpa têpi nglangut lumaris,
lêyêp adoh katingal,
Dewa Ruci nguwuh,
heh apa katon ing sira,
dyan sumahur sang Sena aturna têbih,
tan wontên katingalan.

4. (17)
Awang-awang kang kula-lampahi,
uwung-uwung têbih tan kantênan,
ulun saparan-parane,
tan mulat ing lor kidul,
wetan kilen datan udani,
ngandhap nginggil ing ngarsa,
kalawan ing pungkur,
kawula botên uninga,
langkung bingung ngandika sang Dewa Ruci,
aja maras tyasira.

5. (18)
Byar katingal ngadhêp Dewa Ruci,
Wêrkodhara sang wiku kawangwang,
umancur katon cahyane,
nuli wruh ing lor kidul,
wetan kilen sampun kaeksi,
nginggil miwah ing ngandhap,
pan sampun kadulu,
lawan andulu baskara,
eca tyase miwah sang wiku kaeksi,
aneng jagad walikan.

6. (19)
Dewa Ruci Suksma angling malih,
aywa lumaku anduduluwa,
apa katon ing dheweke,
Wrêkodhara umatur,
wontên warni kawan prakawis,
katingal ing kawula,
sadaya kang wau,
sampun datan katingalan,
amung kawan prakawis ingkang kaeksi,
irêng bang kuning pêthak.

7. (20)
Dewa Ruci Suksma ngandika ris,
ingkang dhingin sira anon cahya,
gumawang tan wruh arane,
pancamaya puniku,
sajatine ing tyas sayêkti,
panguriping sarira,
têgêse tyas iku,
ingaranan mukasipat,
kang anuntun marang sipat kang linuwih,
kang sajatining sipat.

8. (21)
Mangka tinula aywa lumaris,
awasêna rupa aja samar,
kawasaning tyas êmpane,
tingale tyas puniku,
anêngêri maring sajati,
enak sang Wrêkodhara,
amiyarsa wuwus,
lagya mesêm tyas sumringah,
dene ingkang irêng abang kuning putih,
iku durgamaning tyas

9. (22)
pan isining jagad amêpêki,
iya ati kang têlung prakara,
pamurunging laku dene,
kang bisa pisah iku,
pasthi bisa amor ing gaib,
iku mungsuhing tapa,
ati kang têtêlu,
irêng abang kuning samya,
ingkang nyêgah cipta karsa kang lêstari,
pamoring suksma mulya.

10. (23)
Lamun nora kawilêt ing katri,
yêkti sida pamoring kawula,
lêstari ing panunggale,
poma den-awas emut,
durgama kang munggeng ing ati,
pangwasane wêruha,
siji-sijinipun,
kang irêng lêwih prakoswa,.
panggawene asrêngêng sabarang runtik,
andadra ngambra-ambra.

11. (24)
Iya iku ati kang ngadhangi,
ambuntoni maring kabêcikan,
kang irêng iku gawene,
dene kang abang iku,
iya tuduh nêpsu tan bêcik,
sakehing pipinginan,
mêtu sangking iku,
panasten panasbaranan,
ambuntoni maring ati ingkang eling,
maring ing kawaspadan.

12. (25)
Dene iya kang arupa kuning,
kuwasane nanggulang sabarang,
cipta kang bêcik dadine,
panggawe amrih tulus,
ati kuning ingkang ngandhêgi,
mung panggawe pangrusak,
binanjur jinurung,
mung kang putih iku nyata,
ati antêng mung suci tan ika-iki,
prawira karaharjan.

13. (26)
Amung iku kang bisa nampani
ing sasmita sajatining rupa,
nampani nugraha gone,
ingkang bisa tumanduk,
kalêstaren pamoring gaib,
iku mungsuh titiga,
tur samya gung agung,
balane ingkang titiga,
ingkang putih tanpa rowang amung siji,
mila anggung kasoran.

14. (27)
Lamun bisa iya nêmbadani,
marang susukêr têlung prakara,
sida ing kono pamore,
tanpa tuduhan iku,
ing pamoring kawula Gusti,
Wêrkudhara miyarsa,
sêngkud pamrihipun,
sangsaya birahenira,
kacaryan ing kauwusaning ngaurip,
sampurnaning panunggal.

15. (28)
Sirna patang prakara na malih,
urub siji wêwolu warnanya,
sang Wêrkudhara ature,
punapa wastanipun,
urub siji wolu warni,
pundi ingkang sanyata,
rupa kang satuhu,
wontên kadi rêtna muncar,
wontên kadi maya-maya angebati,
wêneh abra markata.

16.(29)
Marbudengrat Dewa Ruci angling,
iya iku kêjatining tunggal,
saliring warna têgêse,
iya na ing sireku,
tuwin iya isining bumi,
ginambar angganira,
lawan jagad agung,
jagad cilik tanpa beda,
purwa ana lor kidul wetan puniki,
kilen ing luhur ngandhap.

17. (30)
Miwah irêng abang kuning putih,
iya panguripe ing buwana,.
jagad cilik jagad gêdhe,
pan padha isinipun,
tinimbangkên ing sira iki,
yen ilang warnaning kang,
kabeh jagad iku,
saliring reka tan ana,
kinumpulkên ana rupa kang sawiji,
tan kakung tan wanudya.

18. (31)
Kadya tawon gumana puniki,
ingkang asawang puputran dênta,
lah payo dulunên kuwe,
Wêrkudhara andulu,
ingkang kadya puputran gadhing,
cahya mancur kumilat,
tumeja ngunguwung,
punapa inggih punika,
warnaning dat kang pinrih dipun-ulati,
kang sayêktining rupa,

19. (32)
Anauri aris Dewa Ruci,
dudu iku ingkang sira-sêdya,
kang mumpuni ambêk kabeh,
tan kêna sira-dulu,
tanpa rupa datanpa warni,
tan gatra tan satmata,
iya tanpa dunung,
mung dumunung mring kang awas,
mung sasmita aneng ing jagad ngêbêki,
dinumuk datan ana.

20. (33)
Dene iku kang sira-tingali
kang asawang puputran mutyara,
ingkang kumilat cahyane,
angkara-kara murub,
pan pêrmana arane iki,
uripe kang sarira,
pêrmana puniku,
tunggal aneng ing sarira,
nanging datan milu suka lan prihatin,
ênggone aneng raga.

21. (34)
Datan milu turu mangan nênggih,
iya nora milu lara lapa,
yen iku pisah ênggone,
raga kari ngalumpruk,
yêkti lungkrah badanereki,
yaiku kang kuwasa,
nandhang rahsa iku,
inguripan dening suksma,
iya iku sinung sih anandhang urip,
ingakên rahsaning dat.

22. (35)
Iku sinandhangakên sireki,
nanging kadya simbar neng kakaywan,
aneng ing raga ênggone,
uriping pêrmaneku,
inguripan ing suksma nênggih,
misesa ing sarira,
pêrmana puniki,
yen mati milu kalêswan,
lamun ilang suksmane sarira nuli,
uriping suksma ana.

23. (36)
Sirna iku iya kang pinanggih,
uriping suksma ingkang sanyata,
kaliwat tan upamane,
lir rahsaning kamumu,
kang pramana anêrsandhani,
tuhu tunggal pinangka,
jinatên puniku,
umatur sang Wêrkudhara,
inggih pundi warnine dat kang sayêkti,
Dewa Ruci ngandika.

24. (37)
Nora kêna iku yen sira-prih,
lawan kahanan sêmata-mata,
gampang-angel pirantine,
Wêrkudhara umatur,
kula nuwun pamêjang malih,
inggih kêdah uninga,
babar pisanipun,
pun patik ngaturken pêjah,
ambêbana anggen-anggen kang sayêkti,
sampun tuwas kangelan.

25. (38)
Yen mêkatên kula botên mijil,
sampun eca neng ngriki kewala,
botên wontên sangsarane,
tan niyat mangan turu,
botên arip botên angêlih,
botên ngraos kangelan,
botên ngêrês linu,
amung nikmat lan manpangat,
Dewa Ruci lingira iku tan kêni,
yen nora lan antaka.

26. (39)
Sangsaya sihira Dewa Ruci,
marang kang kaswasih ing panêdha,
lah iya den-awas bae,
mring pamuruning laku,
aywa ana karêmireki,
den-bênêr den-waspada,
pênganggêpireku,
yen wus kasikêp ing sira,
aja umung den-nganggo parah yen angling,
yeku reh pipingitan.

27. (40)
Nora kêna yen sira-rasani,
lan sêsama-samaning manungsa,
kang nora lan nugrahane,
yen ana nêdya padu,
angrasani rêrasan iki,
ya têka kalahana,
ywa kongsi kabanjur,
aywa ngadekkên sarira,
yen karakêt marang wisaning ngaurip,
balik sikêpên uga.

28. (41)
Datan waneh sangkanira nguni,
tunggal sapakêrtining buwana,.
pandulu pamiyarsane,
wus aneng ing sireku,
pamyarsane yang suksma jati,
iya tan lawan karna,
ing pandulunipun,
iya tan kalawan netra,
karnanira netranira kang kinardi,
anane aneng sira.

29. (42)
Lairing suksma aneng sireku,
batinira kang ana ing suksma,
kaya mangkene patrape,
kadya wrêksa tinunu,
ananing kang kukusing gêni,
iya kalawan wrêksa,
lir toya lan alun,.
kadya menyak lawan puhan,
raganira ing reh mobah lawan mosik,
sarta lawan nugraha,

30. (43)
Yen wruh pamore kawula gusti,
sarta suksma kang sinêdya ana,
de warna neng sira gone,
lir wayang sarireku,
saking dhalang solahing ringgit,
mangka panggung kang jagad,
liring badan iku,
amolah lamun pinolah,
sapolahe kumêdhep myarsa ningali,
tumindak lan pangucap.

31. (44)
Kawisesa amisesa sami,
datan antara pamoring karsa,
jêr tanpa rupa rupane,
wus aneng ing sireku,
upamane paesan jati,
ingkang ngilo ywang suksma,
wayangan puniku,
kang ana sajroning kaca,
iya sira jênênge manusa iki,
rupa sajroning kaca.

32. (45)
Luwih gêngnya kalêpasan iki,
lawan jagad agêng kalêpasan,
kalawan luwih lêmbute,
salêmbutaning banyu,
mapan lêmbut kamuksan ugi,
luwih alit kamuksan,
saaliting têngu,
pan maksih alit kamuksan,
liring luwih amisesa ing sêkalir,
liring lêmbut alitnya.
Bisa nuksma ing agal myang alit,
kalimputan kabeh kang rumangkang,
kang gumêrmêt ya tan pae,
kaluwihan satuhu,
iya luwih dera nampani,
tan kêna ngandêlêna,
ing warah lan wuruk,
den-sangêt panguswanira,
badanira wasuhên pragnyana ngungkih,
wruha rungsiding tingkah.

34. (47)
Wuruk iku pan minangka wiji,
kang winuruk upamane papan,
pama kacang lan kêdhêle,
sinêbarna ing watu,
yen watune datanpa siti,
kodanan kêpanasan,
yêkti nora thukul,
lamun sira bijaksana,
tingalira sirnana ananireki,
dadi tingaling suksma.

35. (48)
Rupanira swaranira nuli,
ulihêna mring kang duwe swara,
jêr sira ingakên,
sisilih kang satuhu,
nanging aja duwe sireki,
pakarêman kang liya,
marang sang ywang luhur,
dadi sarira bêthara,
obah osikira wus sah dadi siji,
ja roro anggêpira.

36. (49)
Yen duweya anggêp sira kaki,
If you, my boy, have any notion
ngrasa roro dadi maksih uwas,
kêna ing rêngu yêktine,
yen wis siji sawujud,
sakarêntêging tyasereki,
apa cinipta ana,
kang sinêdya rawuh,
wus kawêngku aneng sira,
jagad kabeh jêr sira kinarya yêkti,
gêgênti den-asagah.

37. (50)
Yen wus mudhêng pratingkah kang iki,
den-awingit sarta den-asasab,
ngandhap-asor pênganggone,
nanging ing batinipun,
sakarêntêg tan kêna lali,
laire sasabana,
kawruh patang dhapur,
padha anggêpên sadaya,
kalimane kang siji iku pêrmati,
kanggo ing kene kana.

38. (51)
Liring mati sajroning ngaurip,
iya urip ing sajroning pêjah,
urip bae salawase,
kang mati iku nêpsu,
badan lair kang anampani,
kêtampan badan nyata,
pamore sawujud,
pa gene ngrasa matiya,
Wêrkudhara tyasira padhang nampani,
wahyu prapta nugraha.

39. (52)
Lir sasangka katawêngan riris,
praptaning wahyu ngima nirmala,
sumilak ilang rêgêde,
angling malih turnya rum,
Dewa Ruci manis aririh,
tan ana aji paran,
kabeh wus kawêngku,
tan ana ingulatana,
kaprawiran kadigdayan wus kawingking,
kabeh rehing ngayuda.

40. (53)
Têlas wulangira Dewa Ruci,
Wêrkudhara ing tyas wus tan kewran,
wus wruh ing anane dhewe,
ardaning swara muluk,
tanpa êlar anjajah bangkit,
sawêngkon jagad raya,
angga wus kawêngku,
pantês prêmatining basa,
saenggane sêkar maksih kudhup lami,
mangke mêkar ambabar,

41. (54)
Wuwuh warnane lan gandaneki,
wus kêna kang panca-rêtna mêdal,
wus salin alamipun,
angulihi alame lami,
Dewa Ruci wus sirna,
mêngkana winuwus,
tyasira Sang Wêrkudhara,
lulus saking gandane kêsturi jati,
pêpanasing tyas sirna.

42. (55)
Wus lêksana salêkêring bumi,
ujar bae wruh patakanira,
nir ing wardaya malane,
mung panarima mungguh,
kadyanggane nganggo sutradi,
maya-maya kang sarira,
rehnya kang saryalus,
sinukma mas ingêmasan,
arja sotya-sinutya manik-minanik,
wruh pakenaking tingkah.

43. (56)
Mila sumping bra puspa krêna di,
winarnendah kinteki sumêkar,
kêsturi jati namane,
pratandha datan korup,
kang pangwikan kênaka lungid;
angungkabi kabisan,
kawruh tan kaliru,
poleng bang bintulu lima,
pan winarna uraga milêt tulyasri,
lancingan kampuhira.

44. (57)
Mangka pangemut katon ing nguni,
titiga duk sajroning kang garba,
Dewa Ruci pamengête,
bang kuning irêng iku,
pamurunge laku ngadhangi,
mung kang putih ing têngah,
sidaning pêngangkuh,
kalimeku kang ginambar,
wus kaasta sanalika aywa lali,
ulun tuhu ambêknya.

45. (58)
Saking sangête karya ling-aling,
pambengkase sumêngah jubriya,
kaesthi siyang dalune,
pan kathah gennya ngrungu,
pratingkahe para maharsi,
kang sami kaluputan,
ing pangangkuhipun,
pangancabing kawruhira,
wus abênêr wêkasan mati tan dadi,
kawilêt ing tatrapan.

46. (59)
Ana ingkang mati dadi pêksi,
amung milih pencokan kewala,
kayu kang bêcik warnane,
angsana naga-santun,
tanjung ana bulu waringin,
kang ana pinggir pasar,
êngkuk mangruk-mangkruk,
angungkuli wong sêpasar,
mindha-mindha kamukten sapele pinrih,
kêsasar kabêlasar.

47. (60)
Ana ingkang anitis para ji,
sugih raja-brana miwah garwa,
ana kang milih putrane,
putra kang arsa mêngku,
karêmane wong siji-siji,
samyantuk kaluwihan,
ing panitisipun,
yen mungguh sang Wêrkudhara,
dêrêng arsa amung amrih ing pribadi,
sêdayeku ingaran.

48. (61)
Titaning kang wadaka kang pêsthi,
durung jumênêng jalma utama,
ingkang mêngkono anggêpe,
pêngrasane anêmu,
suka sugih tan wruh ing yêkti,
yen uga nêmu duka,
kêbanjur kalantur,
saênggon nitis kewala,
tanpa wêkas kangelan tan nêmu hasil,
tan bisa babar pisan.

49. (62)
Karêmane wong sawiji-wiji,
durung wêruh sampurnaning tunggal,
ing pati sanggon-ênggone,
anitis dadi kuwuk,
kuru gudhig pilêrên mising,
matane karo wuta,
tan wêruh dêlanggung,
ngrungu ana pitik sata,
pinaranan kang duwe ayam ningali,
ginitikan ing doran.

50. (63)
Ana ingkang anyakrabawani,
iya pakarêman duk ing donya,
ing pati maring tibane,
ing kono karêmanipun,
nora kuwat parêng ing pati,
keron pan kêsamaran,
mangsah wowor sambu,
abote ulah kamuksan,
nora kêna toleh anak lawan rabi,
sajrone mrih wêkasan.

51. (64)
Yen luputa patakaning bumi,
lêhêng siyeng aja dadi jalma,
sato gampang pratikêle,
sirnane tanpa tutur,
yen wis aris bênêr ing kapti,
langgêng tanpa kêrana,
angga buwaneku,
umênêng tan kadi sela,
ênêngira apan ora kadi warih,
wrata tanpa tuduhan.

52. (65)
Len ing pandhita ana nganggêpi,
ing kamuksan nênggih pêksanira,
anjungkung kasutapane,
nyana kêna den-angkuh,
tanpa tuduh mung tapaneki,
tanpa wit puruhita,
suwung anyaruwung,
mung têmên kaciptanira.
durung antuk wuruk pratikêl sayêkti,
pêngangkuh lalawora.

53. (66)
Tapanira kongsi ngraga runting,.
wus mangkana gennya mrih kamuksan,
datanpa tutur sirnane,
kêmatêngên tapa wuk,
den-pratikêl ingkang lêstari,
tapa iku minangka,
rêragi pan amung,
ngelmu kang minangka ulam,
tapa tanpa ngelmu iku nora dadi,
yen ngelmu tanpa tapa.

54. (67)
Cêmplang-cêmplang nora wurung dadi,
angsal sampun wudhar ing tatrapan,
kêcagak sagung bekane,
sayêkti dadosipun,
apan akeh pandhita sandi,
wuruke sinatêngah,
marang sabatipun,
sabate landhêp priyangga,
kang linêmpit winudhar raose nuli,
ngaturkên gurunira.

55. (68)
Pamudhare sung graitaneki,
nguni-uni durung mambu warah,
saking tan eca manahe,
katur ing gurunipun,
langkung ngungun milu nganggêpi,
sinêmantakkên lawan,
pandhita gung-agung,
wus pasthi anggêp kang nyata,
iku wahyu nugraha dhawuh pribadi,
sabat ingakên anak.

56. (69)
Sinunga-sunga anggung tinari,
maring guru yen arsa mêmêjang,
tan têbih sinandhing gone,
sabat kang têmah guru,
guru dadya sabat ing batin,
lêpas ing panggraita,
nanduk sarta wahyu,
iku utama kalihnya,
kang satêngah pandhita durung sayêkti,
kasêlak piyangkuhnya.

57. (70)
Kudu tinut saujarereki,
dene akeh lumaku sinêmbah,
neng pucaking gunung gone,
swaranira manguwuh,
angêbêki patapaneki,
yen ana wong amarak,
wêkase abikut,
lir gubar-beri tinêmbang,
kumêrampyang binubak datanpa isi,
tuna kang puruhita.

58. (71)
Aja kaya mêngkono ngaurip,
badan iku dipun-kadi wayang,
kinudang neng panggung gone,
arja têtali bayu,
padhanging kang panggungereki,
damar aditya wulan,
kêlir ngalam suwung,
kang anangga-nangga cipta,
gêbog bumi têtêpe adêging ringgit,
sinangga ingkang nanggap.

59. (72)
Kang ananggap aneng jroning puri,
datan mosik pangulah sakarsa,
ywang pramana dêdhalange,
wayang pênggadêgipun,
ana ngidul angalor tuwin,
mangkana kang sarira,
ing sapolahipun,
pinolahakên ki dhalang,
lumaku yen linakokkên lembyaneki,
linembehkên ing dhalang.

60. (73)
Pangucape ingucapkên nênggih,
yen kumilat kinilatkên iya,
tinutur anuturake,
sakarsa-karsanipun,
kang anonton pinolah sami,
tinonakên ing dhalang,
kang ananggap iku,
sajagad mangsa na wruh,
tanpa rupa kang nanggap aneng jro puri,
tanpa warna ywang suksma.

61. (74)
Sang pêrmana denira angringgit,
ngucapakên ing sariranira,
tanpa aji sêsanane,
wibuh pan ora tumut,
ing sarira upamaneki,
kang menyak munggeng puhan,
gêni munggeng kayu,
andrêpati tan katêdah,
sang pêrmana lir gêsênging kayu panggrit,
landhêsan sami wreksa..

62. (75)
Panggritane polah dening angin,
gêsênging kayu kukuse mêdal,
datan antara gênine,
gêni kalawan kukus,
saking kayu wijile sami,
wruha eling duk kala,
mula-mulanipun,
kabeh iki kang gumêlar,
pan saking heb manusa tinitah luwih,
apan ingakên rahsa.

63. (76)
Mulya dhewe saking kang dumadi,
aja mengeng ciptanira tunggal,
tunggal saparibawane,
isining buwaneku,
anggêp siji manungsa jati,
mêngku sagung kaanan,
ing manusa iku,
den-wruh wisesaning tunggal,
anuksmani saliring jagad dumadi,
tekad kang wus sampurna.

64. (77)
Wus mangkana Wêrkudhara mulih,
datan mengeng ing batin gumawang,
nora pangling sarirane,
panuksmaning sawujud,
nanging lair sasab piningit,
reh-sareh kasatriyan,
linakon winêngku,
pamurwaning jagad raya,
kalairan batine nora kasilib,
satu menggeng rimbagan.

65. (78)
Wêrkudhara lampahira,
jroning kitha Ngamartadipura,
wus panggih kadange kabeh,
langkung sukaning kalbu,
Darmaputra lan para ari,
ngluwari punaginya,
bujana anayub,
tanbuh sukane tyasira,
dene ingkang rayi praptane basuki,
sirna subrangtanira.

Anênggih punika pituduh ingkang sanyata, anggêlarakên dunung lan pangkating kawruh kasampurnan, winiwih saking pamêjangipun para wicaksana ing Nungsa Jawi, karsa ambuka pitêdah kasajatining kawruh kasampurnan, tutuladhan saking Kitab Tasawuf, panggêlaring wêjangan wau thukul saking kawêningan raosing panggalih, inggih cipta sasmitaning Pangeran, rinilan ambuka wêdharing pangandikaning Pangeran dhatêng N. Musa, Kalamolah, ingkang suraosipun makatên: Ing sabênêr-bênêre manungsa iku kanyatahaning Pangeran, lan Pangeran iku mung sawiji.
Pangandikaning Pangeran ingkang makatên wau, inggih punika ingkang kawêdharakên dening para gurunadi dhatêng para ingkang sami katarimah puruitanipun. Dene wontên kawruh wau, lajêng kadhapuk 8 papangkatan, sarta pamêjanganipun sarana kawisikakên ing talingan kiwa. Mangêrtosipun asung pêpengêt bilih wêdharing kawruh kasampurnan, punika botên kenging kawêjangakên dhatêng sok tiyanga, dene kengingipun kawêjangakên, namung dhatêng tiyang ingkang sampun pinaringan ilhaming Pangeran, têgêsipun tiyang ingkang sampun tinarbuka papadhanging budi pangangên-angênipun (ciptanipun).
Awit saking punika, pramila ingkang sami kasdu maos sêrat punika sayuginipun sinêmbuha nunuwun ing Pangeran, murih tinarbuka ciptaning sagêd anampeni saha angêcupi suraosing wejangan punika, awit suraosipun pancen kapara nyata yen saklangkung gawat. Mila kasêmbadanipun sagêd angêcupi punapa suraosing wêjangan punika, inggih muhung dumunung ing ndalêm raosing cipta kemawon. Mila inggih botên kenging kangge wiraosan kaliyan tiyang ingkang dereng nunggil raos, inggih ingkang dereng kêparêng angsal ilhaming Pangeran. Hewa dene sanadyana kangge wiraosing kaliyan tiyang ingkang dereng nunggil raos, wêdaling pangandika ugi mawia dudugi lan pramayogi, mangêrtosipun kêdah angen mangsa lan êmpan papan saha sinamun ing lulungidaning basa.
Mênggah wontêning wêwêjangan 8 pangkat wau, kados ing ngandhap punika:
I. 1. Wêwêjangan ingkang rumiyin, dipun wastani: pitêdahan wahananing Pangeran, sasadan pangandikanipun Pangeran dhatêng N. Mohammad s.a.w. Makatên pangandikanipun: Sajatine ora ana apa-apa, awit duk maksih awang-uwung durung ana sawiji-wiji, kang ana dhihin iku ingsun, ora ana Pangeran anging ingsun sajatine kang urip luwih suci, anartani warna aran lan pakartiningsun (dat, sipat, asma, afngal).
2. Mênggah dunungipun makatên: kang binasakake angandika ora ana Pangeran anging ingsun, sajatine urip kang luwih suci, sajatosipun inggih gêsang kita punika rinasuk dening Pangeran kita, mênggahing warna nama lan pakarti kita, punika sadaya saking purbawisesaning Pangeran kita, inggih kang sinuksma, têtêp tintêtêpan, inggih kang misesa, inggih kang manuksma, umpami surya lan sunaripun, mabên lan manisipun, sayêkti botên sagêd den pisaha.
II. 1. Wêwêjangan ingkang kaping kalih, dipun wastani: Pambuka kahananing Pangeran, pamêjangipun amarahakên papangkatan adêging gêsang kita dumunung ing dalêm 7 kahanan, sasadan pangandikanipun Pangeran dhatêng N. Mohammad s.a.w. Makatên pangandikanipun: Satuhune ingsun Pangeran sajati, lan kawasan anitahakên sawiji-wiji, dadi padha sanalika saka karsa lan pêpêsteningsun, ing kono kanyatahane gumêlaring karsa lan pakartiningsun, kang dadi pratandha.
2. Kang dhihin, ingsun gumana ing dalêm awang-uwung kang tanpa wiwitan tanpa wêkasan, iya iku alam ingsun kang maksih piningit.
3. Kapindho, ingsun anganakake cahya minangka panuksmaningsun dumunung ana ing alam pasênêdaningsun.
4. Kaping têlu, ingsun anganakake wawayangan minangka panuksma lan dadi rahsaningsun, dumunung ana ing alam pambabaraning wiji.
5. Kaping pat, ingsun anganakake suksma minangka dadi pratandha kauripaningsun, dumunung ana ing alaming gêtih.
6. Kaping lima, ingsun anganakake angên-angên kang uga dadi warnaningsun, ana ing dalêm alam kang lagi kêna kaumpamaake bae.
7. Kaping ênêm, ingsun anganakake budi, kang minangka kanyatahan pêncaring angên-angên kang dumunung ana ing dalêm alaming badan alus.
8. Kaping pitu, ingsun anggêlar warana kang minangka kakandhangan sakabehing paserenaningsun. Kasêbut nêm prakara ing dhuwur mau tumitah ana ing donya iya iku sajatining manungsa.

AJARAN LUHUR SERAT DARMO WASITO
Karya : Mangku Negara IV
Nenek moyang kita banyak mewariskan ajaran leluhur yang diturunkan dalam tradisi lisan seperti ungkapan dan dongeng, tapi ada pula yang dituangkan dalam karya tulis berbentuk “tembang mecapat”. Ajaran luhur tersebut pada zamannya banyak dikaji, dihayati dan diamalkan sebagai pedoman hidup.
Dewasa ini karena arus modernisasi dan globalisasi, tradisi lisan dan macapat sudah banyak dilupakan orang, padahal ajaran-ajaran terkandung merupakan ciri khas kepribadian bangsa. Dalam rangka pembangunan manusia seutuhnya yang seraba modern dan global ini, agar bangsa Indonesia tidak kehilangan jati dirinya atau ciri khas kepribadiannya, kiranya ajaran luhur peninggalan nenek moyang kita tersebut perlu dikaji dan diinformasikan kepada masyarakat sebagai bahan alternatif pilihan pembangunan manusia Indonesia seutuhnya.
Kali ini kami diinformasikan ajaran luhur: Serat Darmo Wasito: karangan KGPAA Mangku Negara IV tahun 1978 M, dalam bentuk tembang macapat, terdiri dari 12 pada (baik) Dhandhanggula, 10 pada Kinanthi, dan 20 pada Mijil, pernah diterbitkan oleh Nurhopkolep Jakarta 1953 dengan huruf Jawa.
Darma berarti ayah, wasita berarti ajaran. Darma Wasita ajaran untuk anak/remaja. “Serat Darma Wasita” sebagai ajaran dalam baris terakhir bait pertama:…mring iki wasitaning wang, marang sira putraningsun jalu lan estri, muga padha ngestokna. (…inilah nasehat saya, kepadamu anakku laki dan perempuan semoga kamu laksanakan). Adapun inti sari ini “Serat Darmo Warsito” selengkapnya dapat dikelompokkan menjadi tiga: (a) Ajaran agar hidup sukses; (b) Ajaran menjadi abdi (pegawai) yang baik; (c) Ajaran sebagai isteri yang baik.
Uraian masing-masing secara rinci seperti pemaparan berikut ini.
Ajaran Agar Hidup Sukses
1. Menikah. Orang laki-laki dan perempuan keberadaannya bersamaan, dan menurut aturan yang umum menikah, sebagai sarana untuk kelestarian kehidupan manusia.
2. Melaksanakan asthagina (delapan hal); Pertama nut ing jaman kelakone, harus pandai menyesuaikan diri dengan situasi dan kondisi sesuai dengan jamannya. Kedua, rigen, pandai bekerja dengan efisien dan efektif. Ketiga, gemi, hemat agar selalu kecukupan hidupnya. Keempat. Kelima, weuh etung, tahu perhitungan dalam memanfaatkan penghasilannya tidak hanya untuk waktu sekarang, tetapi juga memperhitungkan waktu mendatang. Keenam, taberi tatanya, rajin bertanya sehingga tidak tersesat dan pengetahuannya selalu bertambah, Ketujuh, nyengah kayun, dapat mengendalikan diri sehingga tidak banyak berbuat kesalahan dan dapat hidup hemat. Kedelapan, nemen ing sedya, bila mempunyai niat dengan sungguh-sungguh tidak hanya setengah-setengah.
3. Jangan suka utang. Orang yang suka utang akan turun wibawanya, oleh karena itu bila tidak terpaksa sekali jangan sekali-kali utang kepada seseorang.
4. Jangan menjadi orang miskin: Orang yang miskin banyak mengalami kesusahan, hanya kalau sedang tidur terlupa, kurang dihargai dalam pergaulan, dan bila imannya kurang kuat menyalahkan dirinya sendiri lalu ingin bunuh diri.
5. Jangan malas bekerja. Untuk dapat hidup yang cukup harus rajin bekerja, meskipun sudah berkecukupan jangan lalu malas bekerja agar dijauhkan dari kesusahan.
6. melaksanakan sikap utama antara lauh: Luruh, pandangan mata tidak liar, hanya melihat seperlunya agar tidak diterima salah oleh orang lain. Trapsila, selalu bersikap sopan santun, sehingga orang lain menjadi senang tidak marah. Mardawa, bersuara dan berbicara yang halus, lemah lembut dan ramah sehingga enak dirasakan oleh orang lain. Manut mring caraning bangsa, tindakannya harus berwawasan kebangsaan, tidak hanya berdasarkan wawasan suku bangsanya sendiri yang sempit. Andhap asor, berikap rendah hati jauh dari kesombongan dan tinggi hati. Meneng, tidak mengobral bualan tetapi berbicara seperlunya sehingga banyak yang percaya. Prasaja, penampilan wajar-wajar saja, tidak berlebihan sehingga orang lain tidak penasaran. Tepa Selira, selalu mawas diri dan memiliki tenggang rasa yang tinggi. Eling, Selalu ingat akan hukum baik dan buruk, ingat kepada kedudukannya, iangat kepada dirinya sebagai makhluk Tuhan. Ulah batin, melakukan kegiatan, pembinaan rohani agar mendapatkan jalan keutamaan.
7. Melakukan catur upaya (empat usaha); Pertama anirua kang becik, tirulah hal-hal yang baik, jauhkan yang buruk. Kedua nuruta nggugua kang nyata, percayalah kepada kenyataan. Keempat miliha kang pakoleh, pilihlah hal-hal yang tepat, yang menguntungkan.
Ajaran Sebagai Abdi (Negara) yang baik
Untuk menjadi abdi (negara) yang baik, seseorang harus memiliki sifat-sifat antara lain: Pertama sregep, rajin dan tidak membuat kecewa yang memberi tugas. Kedua pethel, suka bekerja sehingga tidak menimbulkan kemarahan yang memberi tugas. Ketiga tegen, ulat bekerja dan telaten sehingga membuat puas yang menyuruh. Keempat wekel, bekerja dengan sungguh-sungguh penuh tanggungjawab dapat dipercaya. Kelima ngati-ati, bekerja dengan hati-hati menjauhkan dari kesalahan agar tetap lestari.
Ajaran Sebagai Isteri yang Baik
Pertama, agar dihargai dan dicintai oleh suami seorang isteri hendaknya memiliki sifat-sifat: nurut, apa yang dikehendaki oleh suami dilakukan penuh kesabaran dan dapat menyelesaikan dengan baik. Condhong, apa yang menjadi kehendak suami didukung, merawat apa kesukaannya dan tidak membicarakan kejelekannya. Rumeksa, menjaga segala milik suami dan tahu jumlah serta rinciannya. Nastiti, segala barang tahu asal dan kegunaannya, nafkah dari suami dirawat dengan baik dan hemat penggunaannya. Nyimpen wadi, pandai menyimpan rahasia suami dan keluarga.Kedua, seorang isteri sebagai ibu rumah tangga agar berhasil hendaknya memiliki sikap dan pengetahuan tugas seorang isteri antara lain: Bersikap hati-hati dalam segala hal. Mengenal sifat-sifat keluarga dan famili sehingga dapat menyesuaikan diri. Mengerti akan acara suami sehari-hari dan dapat membantu yang diperlukan.Jika memberi saran atau mengemukakan pendapat harus mencari waktu yang tepat. Mengerti waktu yang tepat. Mengerti tugas-tugas isteri dengan jelas dan jika belum mengerti mintalah penjelasan kepada suami. Jangan mempergunakan atau memanfaatkan barang-barang milik suami tanpa izinnya. Pandai merawat barang-barang milik suami. Meskipun suami memberi keleluasaan, tetapi tetap melakukan segala hal sesuai dengan ketentuan yang berlaku. Pengeluaran biaya hidup hendaknya disesuaikan dengan besar penghasilan yang diperoleh. Jika terjadi perceraian, harta bawaan isteri tetap menjadi milik isteri, harta gono-gini (yang diperoleh selama berkeluarga) sepertinya milik isteri dan biaya hidup anak-anak menjadi tanggung jawab suami.
Sumber:
Tim Koordinasi Siaran Direktorat Jenderal Kebudayaan. 1995. Aneka Ragam Khasanah Budaya Nusantara VI. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Sawetara dina kapungkur, kanggo mengeti 40 taun hadege Akademi Teknik Mesin Industri (ATMI) Solo, digelar acara ”nganeh-anehi”, yaiku ngikir kanthi pasarta akeh dhewe.
Acarane pancen diisi ngikir bebarengan kanthi pasarta para mahasiswa ATMI, para siswa saka SMK St Michael, SMK Muhammadiyah 1 Solo, SMK Kristen, SMK Warga lan sawetara sekolah kejuruan liyane.
Ing acara kasebut ora kurang saka 1.500 siswa sing padha sengkut ngikir bebarengan ing wewengkon city walk sacedhake Loji Gandrung. Ana 50 meja lan 100 mesin kikir. Saben meja diisi 300 wong. Lan saben pasarta, antuk jatah ngikir sasuwene nenem menit. Yen wus entek jatah wektune, kudu digenteni siswa liyane.
Tumrap wong awam, sing ora ngerti jagading pawiyatan kejuruan, mligine teknik mesin, bakal nganggep yen acara kasebut kapetung nganeh-anehi saengga lumrah yen bakal kacathet ing Museum Rekor Dunia Indonesia (Muri). Nanging tumrap para siswa seolah kejuruan, mahasiswa teknik mesin lan para dwija ing pamulangan teknik mesin, laku ngikir mujudake perangan baku saka laku pamulangan kejuruan teknik mesin.
Direktur ATMI, BB Triatmoko SJ, nelakake, acara ngikir bebarengan dipilih kanggo mengeti 40 taun hadege ATMI amarga laku ngikir mujudake kaprigelan dhasar sing kudu dikuwasani para siswa SMK. Ngikir mbutuhake sikep tliti lan tlaten. Tanpa sikep loro iku, asil ngikir mesthi ora apik. Ngikir dhewe uga mbutuhake teknik sing mligi, kayadene carane ngadeg, carane nyekel wesi sing arep dikikir lan sapiturute.
”Ketoke pancen mung ngikir, laku sing sakmadya banget. Lan ketoke kabeh wong bisa ngikir. Nanging yektine ngikir iku butuh laku lair batin murih asile bener lan pener, uga apik. Lan ing laku ngikir, yen sikepe ora tliti, ora tlaten lan ora ngati-ati, bisa kelaran. Ing laku ngikir iki siswa digladhi murih dadi manungsa sing seneng nyambut gawe kanthi temen-temen, tliti, pinter lan tansah nengenake petung sing memet lan mateng yen arep ngawiti samubarang gawe,” piterange Triatmoko.

Pangawikan pribadi
Laku ngikir minangka sarana nggladhi siswa yektine jumbuh banget karo piwulang luhur kabudayan Jawa ing bab meper hawa napsu. Laku meper hawa napsu utawa ngendhaleni dhiri mbutuhake laku kang kawiwitan saka bab kang cilik-cilik. Kaya andha-rane Ki Ageng Suryomentaraman ing piwulang kajiwane, laku meper hawa napsu sing kawiwitan saka laku sakmadya, tundhone bakal nuwuhake bab kang nemtokake jantraning urip.
Ing andharane bab kawruh mawas dhiri, Ki Ageng Suryomentaraman nelakake, wong iku kadhangkala kangelen amarga ora ngerti marang awake dhewe.
Wong bakal bisa ngawekani kabeh reridhu utawa sing ngengel-ngeli uripe yen dheweke bisa mangerteni pribadine. Pangerten marang pribadine iku lumrah sinebut pangawikan pribadi.
Nggayuh pangawikan pribadi kudu kawiwitan saka bab-bab sing cilik, sing sabanjure dadi pakulinan saengga bisa kanthi gampang ningkat ing bab-bab kang luwih gedhe.
Yen wus ngerti apa iku pangawikan pribadi, samengkone, manungsa bakal bisa nggunakake pikirane kanggo mikir. Kanthi laku mikir dheweke bakal antuk pangerten.
Maneka warna pangerten sing kaimpun bakal dadi ilmu. Kabeh tumindake manungsa kanggo nyukupi kabutuhen uripe tansah lelandhesan ilmu. Ing ukara liya, tanpa ilmu, manungsa ora bakal bisa nyukupi kabutuhan uripe. Suwalike, tumindake manungsa sing tanpa lelandhesan ilmu tangeh lamun bisa kanggo nyukupi kabutuhan uripe.
Miturut BB Triatmoko, laku ngikir kudu lelandhesan ilmu ngikir. Ing pamulangan kejuruan, laku ngikir iki kapetung angel. Jarene Rudy, salah sijine siswa SMK sing melu ing acara ngikir bebarengan kasebut, kanggo nguwasani ilmu ngikir iki mbutuhake wektu ora sedhela. Mbutuhake wektu sing mirunggan kanggo praktik ngikir supaya temen-temen bisa nguwa-sani ilmune. Yen ta anggone sinau ngikir sakkarepe dhewe, tundhone ilmu teknik mesin sing dikuwasani uga ora paripurna.
”Lumantar laku ngikir, yektine para siswa digegulang murih ngrembaka dadi manungsa sing sregep lan pinter, lantip. Laku ngikir iki bisa dadi kawitan kanggo mangun manungsa Indonesia,” tandhese Triatmoko. Kanthi mangkono acara ngikir bebarengan iku pancen ora mung wates acara ”nganeh-anehi”, nanging kanyata mujudake laku pamulangan sing tundhone nggegulang jiwa supaya bisa nguwasani ilmu kanthi temen-temen.