• SUGENG RAWUH

    SUGENG RAWUH DUMATHENG SEDHEREK SEDANTEN..

SEJARAH AKSARA JAWA

Posted by ninkw1dya ( alve Dya Aurelia Latifa) On 0 komentar

Sejarahe Aksara Jawa

Ing rubrik LSW JB No. 28 Minggu II sasi Maret 2006, Bapak Yusuf Asmara mundhut priksa bab sejarahe akasara Jawa. Yen ora kleru sing dikersakake Bapak Yusuf Asmara iku aksara Jawa anyar kanthi aksara legena cacah 20 wiwit HA nganti NGA. Yen bener mangkono, keparenga penulis ngaturake tulisan bab sejarahe aksara Jawa kasebut, ringkesan saka sawatara buku-buku kapustakan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp. Slamet Riyadi) babarane Yayasan Pustaka Nusantara Yogyakarta diandharake manawa ngrembug sejarahe aksara Jawa anyar kang uga diarani sastra sarimbagan utawa carakan iku ora bisa dipisahake karo rembug bab kelairan lan pandhapuke aksara kasebut. Miturut Bp Slamet Riyadi ing bukune kang isi kelairan, penyusunan, fungsi, lan maknane Ha-Na-Ca-Ra-Ka kasebut ana konsepsi cacah loro kanggo nlusur kelairane aksara Jawa lan penyusunan abjad ha-na-ca-ra-ka, yaiku konsepsi secara tradisional lan konsepsi secara ilmiah. KONSEPSI SECARA TRADISIONAL Adhedhasar konsepsi secara tradisional laire aksara Jawa digathukake karo Legenda Aji Saka, crita turun-temurun awujud tutur tinular (dari mulut ke mulut) bab padudon lan perang tandhinge Dora lan Sembada jalaran rebutan keris pusakane Aji Saka sing kudune tansah padha direksa bebarengan ing pulo Majeti. Wusana Dora lan Sembada mati sampyuh ngeres-eresi. Nalika arep angejawa, Aji Saka kang didherekake para abdine sing jenenge Dora, Sembada, Duga, lan Prayoga lerem ing pulo Majeti sawatara suwene. Sadurunge nerusake laku angejawa, Aji Saka ninggal pusaka awujud keris. Dora lan Sembada kapatah ngreksa kanthi piweling wanti-wanti, aja pisan-pisan diwenehake wong saliyane Aji Saka dhewe sing teka ing pulo Majeti njupuk pusaka kasebut. Aji Saka banjur nerusake laku dikanthi Duga lan Prayoga. Dene Dora lan Sembada tetep ana pulo Majeti ngreksa pusaka. Sawise sawatara lawase, Dora lan Sembada krungu kabar manawa Aji Saka wis dadi ratu ing Medhangkamulan. Dora ngajak Sembada ninggalake pulo Majeti ngaturake pusaka marang Aji Saka. Sarehne Sembada puguh ora gelem diajak awit nuhoni dhawuhe Aji Saka, kanthi sesidheman si Dora banjur menyang Medhangkamulan tanpa nggawa keris. Marang Aji Saka si Dora kanthi atur dora wadul warna-warna. Dora kadhawuhan bali maneh menyang pulo Majeti. Gelem ora gelem Sembada kudu diajak menyang Medhangkamulan kanthi nggawa keris pusaka. Dora banjur budhal. Jalaran panggah ora percaya marang kandhane si Dora, Sembada puguh ora gelem diajak jalaran nuhoni dhawuhe bendarane, lan precaya manawa Aji Saka bakal netepi janjine mundhut pusakane tanpa utusan. Lelorone padha padudon rebut bener, banjur pancakara perang tandhing rebutan keris. Wasana Dora lan Sembada padha mati sampyuh ketaman keris sing dienggo rebutan. Sawise sawatara suwe Dora ora sowan maneh ngajak Sembada ngaturake keris pusaka, Aji Saka banjur utusan Duga lan Prayoga nusul menyang pulo Majeti. Bareng tekan pulo Majeti saiba kagete Duga lan Prayoga meruhi Dora lan Sembada padha mati ketaman pusaka sing isih tumancep ing dhadhane. Sawise ngupakara layone Dora lan Sembada kanthi samesthine, Duga lan Prayoga banjur gegancangan marak ratu gustine ngaturake pusaka lan pawarta bab patine Dora lan Sembada. Midhanget ature Duga lan Prayoga, Aji Saka sakala ngrumangsani kalepyane dene ora netepi janji mundhut pribadi pusaka sing direksa Dora lan Sembada. Minangka pangeling-eling, Aji Saka banjur ngripta aksara Jawa legena cacah wong puluh wiwit saka HA nganti NGA. HA NA CA RA KA Ana caraka (utusan) DA TA SA WA LA Padha suwala (padudon, pancakara) PA DHA JA YA NYA Padha dene digdayane MA GA BA THA NGA Wasana padha dadi bathang Iku mau konsepsi secara tradisional bab kelairan lan penyusunane aksara Jawa anyar. Pancen abjad aksara Jawa sing 20 cacahe lan disusun dadi patang larik iku, mujudake guritan sing gampang diapalake lan dieling-eling (memoteknik), mligine tumrap sing lagi wiwit sinau maca lan nulis aksara Jawa. Abjad sing kaya guritan lan digathukake karo legenda Aji Saka mau saya narik kawigaten bareng dikantheni gambar padudon, perang tanding lan mati sampyuhe Dora lan Sembada. KONSEPSI SECARA ILMIAH Miturut Prof. Dr. Poerbatjaraka, sadurunge wong-wong India angejawa, wong Jawa durung duwe aksara. Basa pasrawungane mung nggunakake basa lesan. Kanthi anane aksara kang digawa saka India kasebut saka sethithik basa tinulis wiwit digunakake. Pancen aksara ora mung dadi piranti komunikasi sarana tulisan, nanging luwih saka iku aksara uga dadi ukuran kemajuane budaya sing ndarbeni aksara kasebut. Peradaban sing wis nggunakake basa tinulis kanyatan luwih maju tinimbang sing ora/durung duwe aksara. Miturut Casparis, sajroning sejarah peradaban etnik Jawa, tulisan sing paling tuwa ditemokake awujud prasasti kanthi nggunakake aksara Pallawa, nuduhake tandha wektu sadurunge taun 700 Masehi. Sadurunge iku etnis Jawa mung nggunakake basa lesan. Sawise ditemokake sawatara prasasti liyane, baka sethithik ditindakake studi paleografi (ilmu kanggo nyinaoni aksara kuna). Miturut studi paleografi sing ditindakake Casparis, ana limang periode aksara Jawa. Periode kapisan (aksara Pallawa) dening Bp. Atmodjo diperang maneh dadi loro. Kanthi mangkono kabeh ana nem periode, yaiku: 1. Aksara Pallawa tataran wiwitan, digunakake sadurunge taun 700 M. Contone tinemu ing prasasti Tugu ing Bogor. 2. Aksara Pallawa tataran pungkasan, digunakake ing abad VII lan tengahan abad VIII. Tinemu ing prasasti Canggal ing Kedu, Magelang. 3. Aksara Jawa kuna kawitan, digunakake taun 750-925 M, contone tinemu ing prasasti Polengan ing Kalasan, Yogyakarta. 4. Aksara Jawa kuna tataran pungkasan, digunakake taun 925-1250 M, tinemu ing prasasti Airlangga. 5. Aksara Majapait, digunakake ing taun 1250-1450 M. tinemu ing prasasti Singosari lan Malang, sarta ing lontar (ron tal) Kunjarakarna. 6. Aksara Jawa anyar, digunakake taun 1500 M nganti saiki. Tinemu ing Kitab Bonang lan buku-buku sabubare iku. Lair lan ngrembakane aksara Jawa raket sesambungane karo lair lan ngrembakane basa Jawa. Aksara Jawa anyar lair sawise basa Jawa anyar digunakake kanthi resmi ing sajroning pamarentahan, saora-orane wiwit taun 1500 M. Wektu kasebut punjere pamarentahan ing Jawa ana ing Demak. Mula ana sing duwe panemu manawa aksara Jawa anyar wiwit digunakake kanthi resmi nalika jaman Demak. Panemu iki disengkuyung antara liya karo bukti awujud naskah kanthi tulisan aksara Jawa anyar yaiku Kitab Bonang. Bab taun kelairane aksara Jawa iki padha karo andharane Bp. Moch. Choesni ing majalah JAMBATAN edisi khusus babaran Lembaga Javanologi Surabaya kang didumake marang para peserta Kongres Basa Jawa II ing Batu, Malang sasi Oktober taun 1996. Nanging beda versine. Bapak Moch. Choesni nggathukake kelairane aksara Jawa anyar karo tekane muhibah utawa kunjungan persahabatan saka Tiongkok menyang tanah Jawa (Majapait) kang dipandhegani Laksamana/Jendral Cheng Ho (Jeng Ho) kanthi ngirid wadyabala pirang-pirang ewu cacahe sikep gegaman. Ing rubrik Opini koran Jawa Pos Senen, 15 Agustus 2005, kanthi irah-irahan Cheng Ho dan Nebula China, Dr. Asvi Warman Adam (ahli peneliti LIPI Jakarta) nyebutake ekspedisi kapisan numpak prau cacah 300 kanthi penumpang 27.000. Ma Huan, penerjemah sing wis ngrasuk agama Islam, uga melu dadi penumpang. Bp. Moch. Choesni nyangga-runggekake (meragukan) apa bener tekane caraka kanthi sandiyuda Sam Poo Kong sing diwerdeni tiga perkasa pembalas dendam samono akehe iku ‘kunjungan persahabatan’ kang tulus? Apa ora ana gandheng-cenenge karo pangrabasane wadya bala Tiongkok kang sumedya nguwasani Singasari sing digagalake dening Raden Wijaya lan Arya Wiraraja dhek taun 1293? Ma-ga-ba-tha-nga alias “mangga batangen”, mangkono pepuntoning andharan sawise ngonceki kanthi njlimet surasane ha-na-ca-ra-ka (ana utusan), da-ta-sa-wa-la (tanpa peperangan), lan pa-dha-ja-ya-nya (padha jayane, kasembadan sedyane). Ing ngarep wis diaturake, secara tradisional urutan abjad ha-na-ca-ra-ka digathuk-gathukake karo legenda Aji Saka. Nanging data literer nuduhake menawa naskah utawa teks sing ngemot urutan utawa abjad ha-na-ca-ra-ka ora mesthi digathukake karo legenda kasebut. Upamane Serat Sastra Gendhing, Serat Centhini, Serat Sastra Harjendra, Serat Saloka Jiwa, lan Serat Retna Jiwa. Kabeh serat (buku/tulisan) kasebut isi abjad ha-na-ca-ra-ka kagandhengake karo filsafat utawa ngelmu kasampurnan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp. Slamet Riyadi), ing perangan kang ngrembug bab makna filosofis ha-na-ca-ra-ka, dibabar ora kurang saka 20 warna filsafat ha-na-ca-ra-ka miturut daya nalar, wawasan, lan tujuane sing gawe makna filosofis dhewe-dhewe. Ing majalah Jambatan kasebut ing ngarep ana nem jinis makna filosofis. Durung kalebu sing ana makalah-makalah liyane. Beda karo kang kasebut ing Serat Manikmaya, Serat Aji Saka, lan Serat Momana sing padhadene nggathukake karo legenda Aji Saka. Ing buku-buku kasebut abjad ha-na-ca-ra-ka diarani sastra sarimbagan. Jalaran larikan kapisan abjad Jawa anyar iku unine ha-na-ca-ra-ka, mula luwih dikenal kanthi jeneng carakan kaya ing Sundha lan Bali. Miturut panalitine Prof. Dr. Poerbatjaraka, Serat Manikmaya dikarang dening Kartamursadah ing jaman Kartasura, ing taun 1740 Jawa utawa taun 1813 Masehi. Dene abjad Jawa sing luwih tuwa diarani ka-ga-nga, awit manut wewaton abjad Devanagari ka-kha-ga-gha-nga. Serat Manikmaya ditedhak (disalin) dening Panambangan, punggawa Mangkunagaran, lan ing taun 1981 dibabar dening Departemen Pendidikan dan Kebudayaan kanthi irah-irahan Manikmaya. Apa ana naskah liyane isi legenda Aji Saka sing luwih tuwa tinimbang Serat Manikmaya, durung kaweruhan, awit miturut Wiryamartana naskah-naskah saliyane Serat Manikmaya sing ana abjad hanacaraka-ne keh-kehane ditulis ing wiwitane abad XIX. Yen ta Serat Manikmaya mujudake naskah sing paling tuwa, bisa dipesthekake manawa anane abjad ha-na-ca-ra-ka wiwit jaman Kartasura. Miturut Uhlenbeck, abjad ha-na-ca-ra-ka digunakake sawise adoh lete karo wektu sedane Sultan Agung (1645 M) utawa antarane jaman Amangkurat I lan Amangkurat II. Bisa uga ing jaman Sultan Agung wis ana gagasan bab abjad kasebut. Bab iki adhedhasar data literer anane restrukturisasi (pemugaran) kabudayan Jawa ing jaman Sultan Agung. Upamane, salah siji sing tumekane saiki bisa kita rasakake, yaiku anane pananggalan Jawa. Pananggalan kasebut mujudake gabungan antarane kalender taun Saka karo kalender taun Hijriah. Kajaba saka iku, ing naskah-naskah sadurunge jaman Sultan Agung ora ana abdjad ha-na-ca-ra-ka. Ora bisa kita selaki aksara Jawa kanthi abjad ha-na-ca-ra-ka sing umure wis atusan taun kasebut wis akeh lelabuhane. Cundhuk karo saya majune panalaran lan wawasane sing duwe kabudayan, aksara Jawa minangka perangane kabudayan Jawa, minangka fungsi literer uga tau ngalami owah gingsir mligine ing bab wewaton panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa. Sadurunge Kongres Basa Jawa I ing Semarang sasi Juli 1991, wis ana ada-ada ngruwat abjad ha-na-ca-ra-ka. Patine Dora lan Sembada kanthi memelas amarga dadi korban pemimpin sing mencla-mencle ora netepi janji, dianggep ora cocok karo alam Indonesia Membangun sing mbudidaya ngundhakake pembangunan lair lan batin. Sawatara pemakalah ing Kongres Basa Jawa III ing Yogyakarta Juli 2001, malah gawe ada-ada owah-owahan bab tata panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa. Kepriye babaring lelakon aksara Jawa sateruse, iki pancen dadi PR-e sapa bae kang pancen isih padha ngrumangsani melu handarbeni, hangopeni, lan hangrungkebi budaya Jawa. Ature: M. Soemarsono JB 40/LX, 4-10 Juni 2006

Titikanipun:

karangan menika kalebet narasi, inggih menika ngandharaken bab sejarahe aksara Jawa kasebut, ringkesan saka sawatara buku-buku kapustakan. Ing buku HA NA CA RA KA. Lan bab patine Dora lan Sembada. Midhanget ature Duga lan Prayoga, Aji Saka sakala ngrumangsani kalepyane dene ora netepi janji mundhut pribadi pusaka sing direksa Dora lan Sembada. Minangka pangeling-eling, Aji Saka banjur ngripta aksara Jawa legena cacah wong puluh wiwit saka HA nganti NGA. HA NA CA RA KA Ana caraka (utusan) DA TA SA WA LA Padha suwala (padudon, pancakara) PA DHA JA YA NYA Padha dene digdayane MA GA BA THA NGA.

Kakawin Ramayana

Prabu Dasaratha saking negari Ngayodya kagungan putra sekawan; Rama, Bharata, Laksmana saha Satrughna. Satunggaling dinten wonten resi anami Wiswamitra ingkang nuwun tulung Sri Paduka Dasarata mb?basaken patapanipun saking para raksasa. Lajeng Rama saha Laksamana tindhak.

Ing patapan mrika, Rama kaliyan Laksmana mejahi sedaya raksasa lajeng nuju negari Mithila amargi wonten mriku wonten sayembara. Sok sintena ingkang menang saged angsal putri raja anami D?wi Sita. Lajeng para pasarta dipunk?n ngrentangaken gandh?wa panah ingkang nyertani wiyosanipun sang Sita. Mboten wonten ingkang saged kajawi Rama, lajeng kakalihipun krama lajeng wangsul dhateng Ngayodya.

Ing Ngayodya Rama bakal dipunangkat dados ratu, amargi piyambakipun lar? mbarep. Anging Kaikeyi, salah satunggiling garwa prabu Dasarata ingkang san?s ibu Rama sanjang menawi sri paduka nat? ngandika menawi Barata ingkang bakal dados raja. Lajeng mawi abot manahipun raja Dasarata nulusaken panyuwunipun awit panc?n nat? janji mekaten. Lajeng Rama, Sita kaliyan Laksmana tindhak nilar kedhaton. Sasampun pinten wanci, prabu Dasarata s?da lajeng Barata madosi. Piyambakipun rumaos mboten pantes dados raja lajeng nuwun supados Rama kersa wangsul. Anging Rama nampik lajeng nyukani sandhalipun (basa Sansekreta: pāduka) marang Barata kados lambang kakuwasanipun.

Lajeng Rama, Sita saha Laksmana wonten alas Dandaka. Ing mriku wonten raksasi anami Surpanakha ingkang kasengsem remen kaliyan Laksmana lajeng mindha dados wanodya ayu. Anging Laksmana mboten saged dipunrayu, malahan wusananipun pucuk irungipun keiris. Surpanakha nepsu lajeng pradul kaliyan kangmasipun sang Rawana. Piyambakipun saged mbujuki saha ngek?n Rawana nyulik Sita kaliyan ngep?k dados s?mahipun.

Lajeng sang Rawana ndhawuhi Marica, satunggiling raksasa kangg? nyulik Sita. Marica pados upaya mindha dados kidang emas ingkang ?ndhah. Sita katarik lajeng nyuwun garwanipun supados mbedhog kidang punika. Rama nilar Sita kalih Laksmana, tindhak piyambak ngoyak si kidang emas. Si kidang emas gesit sanget, mboten saged dipuntangkep. Wusananipun Sri Rama anyel lajeng dipunpanah. Si kidang emas njerit kesakitan lan ?wah malih dados raksasa, lajeng pejah. Sita ingkang wonten tebih nginten ingkang njerit punika Rama lajeng ngek?n Laksamana madosi. Laksmana mboten purun anging wusananipun purun sasampunipun dipunl?haken kaliyan dipuntedhah Sita ajeng ngep?k piyambakipun. Wusananipun Sita dipuntilar piyambakan lajeng saged dipunculik Rawana.

Jeritanipun sang Sita karungu d?ning peksi sang Jatayu ingkang nat? dados r?ncangipun prabu Dasarata, lajeng usaha nulungi Sita. Anging Rawana langkung kiyat, saged ngalahaken Jatayu. Jatayu ingkang sekarat taksih saged nyukani laporan marang Rama saha Laksmana menawi Sita dipunbekta marang Lengka, ing kedhaton sang Rawana.

Lajeng Rama saha Laksmana dhumateng ing kedhatonipun Rawana. Ing satunggiling tlatah manggihi para wanara saha ratunipun ingkang anami Bali. Bali punika nyulik s?mahipun kangmasipun. Wusananipun Bali saged dipunpejahi lajeng s?mahipun dipunwangsulaken marang Sugriwa. Sugriwa sumedya nulungi sang Rama. Wusananipun mawi wadya bala wanara kalih s?napatinipun Hanuman, satunggiling keth?k pethak, sedaya saged mejahi Rawana kaliyan mb?basaken Sita. Sita saged dipunboyong wangsung menyang Ngayodya lajeng sang Rama dados raja.

Kakawin Rāmāyaa punika kakawin ingkang isinipun wiracarita Ramayana. Kakawin punika dipunserat mawi basa Jawa Kina, dipunidhep para pakar dipundamel ing Jawa Tengah pungkasan abad kaping 9 M, kirang langkung kiwa tengenipun taun 870.

Kajupuk saking http://jv.wikipedia.org/wiki

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kedadosan ing jaman Prabu Dasaratha saking negari Ngayodya kagungan putra sekawan; Rama, Bharata, Laksmana saha Satrughna.

http://www.sinarharapan.co.id/hiburan/budaya/2005/0528/bud2.html

Epik Ramayana dalam Berbagai Narasi

Oleh Nur Mursidi

Sudah dua puluh empat abad yang lalu (tepatnya sekitar abad ke-4 SM) kisah Ramayana ditulis Walmiki. Tetapi epik klasik itu seperti tak ditikam waktu. Cerita the path of Rama itu, selain terus hidup sepanjang zaman, juga menjadi dongeng yang tak mengenal basi. Tidak berlebihan, kalau hampir semua orang mengenal kisah Ramayana dan mengagumi tokoh utamanya—Rama dan Sita.

Akan tetapi, entah karena ”kesalahan sejarah” atau kreatitivas para pujangga yang kemudian menjadikan kisah Ramayana bisa tak bersifat tunggal. Tapi yang jelas, setelah Walmiki tiada, kisah Ramayana lalu menjelma menjadi ilham bagi para pujangga untuk menyalin serta menyadurnya dalam cerita yang terus memikat sepanjang zaman. Dalam kepustakaan zaman Sansekerta, misalnya, ada buah karya Raghuvamsha (Kalisada), Setubanda (Pravasasena), Janakiharana (Kumarasada), Uttaramacarita (Bhavabuti), Prasannaraghava (Joyadeva), serta Anargharaghava (Nurari). Malah, saat bahasa India mengalami perkembangan, kisah Ramayana pun kian masyhur dengan buah karya semisal Kumban Ramayana (dalam bahasa Tamil), Ranganata Ramayana (bahasa Telegu), Krittivasa (bahasa Bengali), Balaramdasa Ramayana (bahasa Oriya), Ramacaritamanasa (bahasa Hindi), Adhyatma Ramayana (bahasa Malayalam), Tovare Ramayana (bahasa Kanari) dan Bhavaratha Ramayana (bahasa Marathi).
Karena lahir dua puluh empat abad lalu serta ditulis dalam berbagai bahasa dan menyebar ke penjuru dunia, tak pelak Ramayana kemudian ditemukan dalam berbagai versi. Selain itu, Ramayana yang semula berbentuk sajak juga mengalami perkembangan dalam ”lintas genre”, semisal, ditulis dalam bentuk kakawin, naskah drama, naskah film dan bahkan novel.

Novel Karya Narayan

Salah satu sastrawan India, Narayan dapatlah disebut sebagai novelis yang ”menghidupkan kembali” Ramayana dalam bentuk novel. Dengan mendasarkan pada versi karya Kamban—pujangga besar Tamil abad ke-11—Narayan mencurahkan talenta yang dimilikinya untuk menyuguhkan kembali cerita Ramayana. Pilihan dengan merujuk karya Kamban berbahasa Tamil, karena menurut Narayan, bahasa Tamil merupakan bahasa suku Dravida yang purba, selain memiliki nilai sastra dan budaya sendiri, juga dipeluk lebih empat puluh juta penduduk India.

Selain itu, Narayan juga tidak meragukan reputasi Kamban, mengingat Kamban oleh banyak kalangan dikenal sebagai pujangga besar (India) setelah Walmiki. Apalagi, Kamban (secara analitis) dibantu para ilmuwan mempelajari karya Walmiki di setiap malam dan kemudian menulisnya dalam bentuk puisi di siang hari. Tak pelak, jika kisah Ramayana versi Kamban dan Narayan tak jauh menyimpang dari apa yang ditulis Walmiki.
Dalam Ramayana karya Narayan (New York: Penguin Books, 1972), konon diceritakan jika di negeri Ayodya, ada raja yang adil, bernama Dasarata. Ia memiliki tiga istri dan dari tiga istri itu lahir empat putra, antara lain; Rama, Barata, Laksmana dan Strugna. Rama merupakan putra mahkota yang selain dikenal sakti, juga berbudi luhur. Kesaktian Rama terbukti, tatkala diajak begawan Wismamitra ke hutan ia berhasil membasmi kejahatan dan dalam sebuah sayembara, Rama bisa mengangkat gandewa dan mematahkan sehingga Rama mendapat hadiah menikahi Sita.

Rama lalu pulang ke Ayodya. Sebab raja sudah udzur, maka Rama hendak dinobatkan jadi raja. Tetapi, mendengar berita itu, Kekayi —istri termuda— menggugat dengan menuntut Barata (putra kandungnya) untuk dijadikan raja dan meminta Rama dibuang ke hutan selama 14 tahun. Raja tak bisa berkutik karena pernah menjanjikan pada Kekayi dua janji. Dengan ditemani Sita dan Laksmana, Rama akhirnya hidup di hutan. Berbagai cobaan dilalui dan Sita malah diculik Rahwana —hendak dijadikan permaisuri.
Tapi Sita bersikeras menolak. Rama akhirnya tiba ke Alengka dan bisa mengalahkan Rahwana. Meski Sita sempat diuji dengan dibakar, Sita toh tetap tak apa-apa karena ia memang masih suci. Akhirnya ia dibawa pulang ke Ayodya dan Rama dinobatkan menjadi raja setelah menunggu 14 tahun. Setelah itu Rama dan Sita hidup bahagia.

Versi dalam Uttarakanda Sampai di situ, sebenarnya tamat sudah kisah Ramayana. Tetapi, dalam Uttarakanda didapati kelanjutan cerita yang sangat mengharukan (sad ending).
Dalam Uttarakanda dikisahkan, bahwa sepulang ke Ayodya, rakyat masih meragukan kesucian Sita. Tak mau ambil pusing, Rama lalu mengusir Sita dari istana —masuk ke hutan. Untung, Sita akhirnya dibawa istri para pertapa ke pondokan Walmiki dan ia dianggap sebagai anak. Tak lama kemudian Sita melahirkan dua anak kembar Kusa dan Lawa. Kedua anak itu, selain diajar dan dididik Walmiki tentang kesaktian juga diajarkan kidung Ramayana. Suatu ketika, dua anak itu bertikai dalam sebuah peperangan (akibat upacara Asmaweda) melawan Bharata, Laksmana dan Strugna. Juga dengan Rama. Tapi semua bisa dikalahkan sehingga Kusa dan Lawa dipanggil ke istana dan setelah menyanyikan kidung Ramayana, Rama lalu tahu Kusa dan Lawa adalah anaknya. Sita lalu dipanggil ke istana. Namun setelah Sita datang masih juga dituntut untuk membuktikan kesucian. Tak mau menderita untuk kedua kalinya, ia lalu memilih masuk ke bumi. Rama akhirnya sadar dan ditikam sedih, lalu memilih menceburkan diri ke Sungai Serayu. Tetapi, cerita versi Uttarakanda ini tidak populer dan tak dianggap autentik. Cerita ini adalah cerita yang ditambahkan di kemudian hari kepada versi Walmiki.

Dekonstruksi Epik Ramayana Harus diakui bahwa Ramayana tak sekedar jadi cerita yang terbatas di dalam negeri tanah lahirnya, tetapi tersebar ke penjuru dunia —termasuk ke negeri kita. Datangnya ke negeri kita mula-mula berbentuk kakawin abad ke-10 lalu berkembang dalam bentuk cerita biasa abad ke-15. Setelah itu, tersebar di seluruh Tanah Air hingga sekarang sebagai epik klasik yang bisa dinikmati dalam berbagai versi. Dalam bentuk serat, Jasodipuro menulis Serta Ramayana (Jakarta: Balai Pustaka, 1925) serta dalam bahasa Indonesia, Usman Effendi telah menulis Ramayana (Jakarta: J.B. Woltera, 1954).
Berbeda dengan Josodipuro dan Usman Effendi, Seno Gumira Adjidarma bisa dikategorikan menulis cerita Ramayana dengan ”versi lain”. Dalam Kitab Omong Kosong (Yogyakarta: Bentang Pustaka, 2004), Seno tak saja membongkar alur cerita Ramayana dan coba menjadikan kisah Ramayana sebagai entry point, untuk merangkai peristiwa demi peristiwa tapi juga memberikan sisipan cerita dengan menambahkan dua tokoh sentral, Maniken dan Satya. Bertutur tentang malapetaka serbuan balatentara Sri Rama dalam aksi Persembahan Kuda untuk menaklukkan dunia yang telah memporak-porandakan anak benua, Maniken dan Satya adalah dua orang rakyat jelata yang jadi korbannya. Maniken yang dikenal sebagai pelacur, terpaksa melayani lelaki seluruh kota setelah kuda persembahan melompat dari jendela dan menempel di punggungnya.
Tak mau mati, akibat melayani banyak lelaki, ia lalu melarikan diri. Namun, usaha itu tetap saja tak membebaskan dirinya dari maut. Sebab Maniken selalu dihadang marabahaya. Untung, ia diselamatkan Satya setelah ia sendiri mengalami nasib pahit akibat serbuan tentara Rama yang telah mengobrak-abrik kampungnya. Lalu keduanya berniat mencari Walmiki (ke arah senja), untuk menanyakan ”takdir/jalan cerita” yang ditulisnya.
Tapi belum sempat ketemu Walmiki, keduanya malah menemukan peta yang memberi petunjuk di mana Kitab Omong Kosong (ditulis Hanoman) bisa digunakan untuk membangun kembali peradaban dunia yang hancur akibat Persembahan Kuda. Dengan peta itu, keduanya mengembara ke selatan—tak jadi mencari Walmiki. Namun pada akhirnya, kedua orang itu menemukan Walmiki dan bisa bebas dari pena nasib yang ditulis Walmiki. Selain itu keduanya juga berhasil menemukan Kitab Omong Kosong dan setelah mempelajarinya, jadilah orang berpengetahuan yang tak lagi bisa ditindas dan disewenang-wenangi.

Hikmah dari Ramayana Pelajaran apa yang bisa dipetik dari kisah Ramayana, mengingat epik itu ditulis dua puluh empat abad yang lalu dan kini terdapat banyak versi?
Setidaknya, meski terdapat perbedaan jalan cerita, antara satu versi dengan versi yang lain, tetap saja inti dari kisah Ramayana (karya Walmiki) tak terkurangi. Pesan dan nilai pelajaran itu, setidaknya bentuk keteladanan tokoh utama yang bisa dijadikan cermin dalam menjalani hidup ini. Sebab, di tengah ”krisis” keteladanan sekarang ini, figur Rama, Sita (juga Maniken dan Satya) telah memberikan gambaran akan sifat-sifat seorang kesatria, raja dan istri yang baik. Apalagi, ”gelembung kejahatan” Rahwana —meminjam istilah Seno— sampai kapan pun membumbung terus sebelum bumi ini kiamat, dan tugas kesatria adalah menumpas kejahatan, berlaku adil dan bijak.***

Penulis adalah cerpenis dan esais, tinggal di Yogyakarta.

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kisah Ramayana, inggih menika kisah Rama lan Sinta.

Wayang

Wayang iku pagelaran nganggo boneka kang umume katon endah ing wewayangane lan dilakoake dening dhalang kanti iringan gamelan. Boneka kasebut bisa kang awujud 2 dimensi utawa awujud 3 dimensi. Umume, kang wujud 2 dimensi, kagawe saka kulit (walulang), kang biyasane kulit sapi, utawa wedhus. Lan kang wujud 3 dimensi, lumrah digawe saka kayu kang direnggani penganggo saka kain kang maneka warna adhedasar karakter wayang kasebut. Nanging ing sawatara tlatah, uga ana kang gawe wayang saka suket, lan kerdus, ananging wayang jinis ngene iki ora pati akeh ditemoni.

dhalang lan wayangé ing Australia

dhalang lan wayangé ing Australia

Crita kang dilakonake dijupuk saka epos Mahabharata lan Ramayana kang uga sinebut Wayang Purwa. Uga ana kang nggelar lakon crita-crita 1001 malam saka tanah Arab. Wayang kang ngene iki diarani Wayang Menak. Pagelaran iki misuwur ing tanah Jawa.

Ing pagelaran iku wayang ditanjepke ing debog ing sisih tengen lan kiwane dhalang. Ing tengah, critane digelar. Sedina sewengi lakon diwedar.

Wayang iki ora mung sumebar ing Jawa wae, nanging uga ing tlatah liya ing Nuswantara. Pertunjukan wayang wis diakoni karo UNESCO ing tanggal 7 November 2003, sebagai karya kabudayan kang edi peni ing babagan crita dongeng lan warisan sing berharga banget (Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity).

Sejarah

Para ahli durung ana kang bisa mesteake kapan wayang wiwit ana ing Indonesia. Nanging yen ndeleng prasasti lan tinggalan jaman kepungkur, wayang kira-kira wis ana sadurunge agama Hindu mlebu. Nalika kuwi lakon wayang durung nganggo crita-crita kang dijupuk seka India. Pagelaran iki dienggo srana nyembah marang roh leluhur.

Sawetara anggitan sastra jaman Mataram anyar akeh kang nulis perkara sejarah wayang. Nanging, para ahli sejarah ora sarujuk marang apa kang tinulis ing kono amarga ora cocok marang cathetan lan tinggalan sejarah kang wis ana.

Prasasti paling kuno ana ing abad IV Masehi. Prasasti ngemot ukara mawayang kanggo pagelaran pahargyan sima utawa bumi perdhikan. Katrangan kang luwih trewaca ing prasasti Balitung, udakara 907 Masehi. Ing kono tinulis si galigi mawayang bwat Hyang macarita bimma ya kumara. Artine kira-kira: Si Galigi ndhalang kanggo Hyang kanti lakon Bimma Sang Kumara."

Agama Hindu kang mlebu ing Nusantara gawe crita wayang beda karo asline. Crita Ramayana lan Mahabharata wiwit dienggo kanggo dakwah agama. Ing panguwasaning Dharmawangsa Teguh (991-1016), akeh crita seka India kang mlebu lan digawe gagrag jawane. Wayang wiwit nyebar ing ngendi-ngendi nalika Majapahit nguwasani Nusantara.

Crita-crita kang asline seka India iku pungkasane wis geseh karo maune. Para pujangga Jawa gawe crita dhewe kanggo mepaki apa kang wis ana. Ing Pedhalangan, crita-crita iki sinebut lakon carangan.

Jaman Islam mlebu, Walisanga uga nganggo wayang ing panyebarane. Ing jaman iki wiwit ana Wayang Menak. Gagrag-gagrag tambah akeh ngepasi Mataram anyar. Walanda kang digdaya gawe kraton Surakarta ngracik akeh crita wayang kanggo nglelipur ati.

Indonesia merdhika uga nyumbang gagrag wayang kang maneka warna. maneka warna wayang mau ana kang tetep digelar ana kang mung urip ing jamane dhewe. Wayang kang paling akeh dienggo yaiku wayang kulit purwa.

Wayang Bali

Wayang Bali

Sebutan Wayang

Yen dijupuk seka ukarane, wayang kuwi seka wewayangan, amarga pagelarane ana ing wayah wengi lan nganggo lampu. Nanging katrangan iki wis ora bisa diugemi maneh. Wayang dadi ora mligi boneka kang ana wewayangane. Wayang golek kang digawe seka kayu ora ngandhelake wewayangan. Ukara wayang wis dadi pagelaran boneka kang digelar dening dhalang.

Umume, sebutan wayang tinuju marang wayang kulit purwa. Wayang iki digawe seka tatahan kulit kewan kanti lakon seka Mahabharata lan Ramayana.

Maneka Warna Wayang

Wayang ing tanah Jawa

Wayang ing tlatah liya

Lakon Wayang

Gagrag ing Tanah Jawa

Pagelaran wayang kang sumrambah ing tanah Jawa agawe variasi kang maneka warna. variasi utawa jenis iku kang asring sinebut gagrag. Gagrag wayang ing tanah Jawa antara liya:

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kedadosan ing jaman islam, salah setunggalipun dakwah ingkang dipun lampahi kaliyan wayang.

http://www.petra.ac.id/eastjava/culture/pandawa.htm

TOKOH PANDAWA DALAM KESENIAN WAYANG

oleh
Sutini, BA

Dalam Nawasari Warta Edisi II telah disebutkan bahwa salah satu jenis wayang adalah wayang Purwa. Di Museum Mpu Tantular Wayang Purwa dipamerkan di Ruang VII yaitu Ruang Koleksi Kesenian.

Untuk mengenal lebih dekat dengan wayang Purwa, maka kita harus mencoba untuk mengenal para pelaku dari wayang tersebut. Biasanya wayang Purwa ceriteranya berkisar antara ceritera Mahabarata atau Ramayana. Dalam ceritera Mahabarata ada pihak PANDAWA dan pihak KURAWA. Untuk kali ini hanya membahas tentang TOKOH PANDAWA.

Asal Usul

Prabu Pandu Dewanata mempunyai dua orang isteri yaitu Dewi Kuntitalibrata dengan Dewi Madrim. Prabu Pandu adalah putra Raden Abiyasa raja dari Astina, sedangkan Dewi Kuntitalibrata adalah putri dari Prabu Kuntibojo raja Mandura, dan Dewi Madrim adalah putri dari Prabu Mandrapati raja Mandraka.

Dari perkawinan Pandu dengan Kunti menghasilkan 3 putra yaitu: Puntadewa, Bratasena dan Arjuna, sedangkan dari perkawinannya dengan Madrim menghasilkan 2 putra, yaitu: Nakula dan Sadewa, yang dilahirkan kembar. Tetapi kedua anak kembar ini mulai kecil diasuh oleh ibu Kunti karena ditinggal mati ayah dan ibunya (Madrim).

Ketika mengasuh anak Kunti tidak pernah membedakan antara satu dengan lainnya, atau antara anak tiri dengan anak kandung yang dididik dengan cinta kasih seorang ibu sampai menjadi dewasa. Kunti adalah pencerminan seorang IBU yang patut diteladani.

Kelima anak Prabu Pandu itulah yang disebut dengan PANDAWA

1. PUNTADEWA.
adalah raja negara Amarta atau Indrapasta. Setelah perang Baratayuda Puntadewa menjadi raja Astina yang bergelar Prabu Kalimataya. Nama lain yang dipakai adalah: Darmawangsa, Darmakusuma, Kantakapura, Gunatalikrama, Yudistira, Sami Aji (sebutan dari Prabu Kresna). Sifatnya: jujur, sabar, hatinya suci, berbudi luhur, suka menolong sesama, mencintai orang tua serta melindungi saudara-saudaranya.
Pusakanya bernama: Jamus Kalimasada, yang mempunyai kekuatan sebagai perlindungan dan petunjuk pada kebenaran serta kesejahteraan. Mempunyai dua isteri yaitu: Dewi Drupadi dan Dwi Kuntulwilaten.

2. BRATASENA.
Setelah dewasa bernama Werkudara. adalah ksatria Jodipati dan Tunggulpamenang. Pernah menjadi raja di Gilingwesi, dengan gelar Prabu Tuguwasesa. Nama lain yang dipakai adalah: Bima, Bayusutu, Dandun Wacana, Kusuma Waligita. Sifatnya: jujur, tidak sombong, jiwanya suci, sangat patuh kepada guru-gurunya (terutama dengan Dewa Ruci), mencintai ibunya serta menjaga saudara-saudaranya. Bila berperang semboyannya adalah menang, bila kalah berarti mati. Bratasena adalah merupakan suri tauladan kehidupan dengan sifat yang jujur dan jiwanya suci.
Pusakanya adalah: Kuku Pancanaka di tangan kanan dan kiri sangat ampuh, sangat kuat dan tajam. Selain kuku pancanaka Werkudara juga mempunyai kekuatan angin (lima kekuatan angin), serta dapat membongkar gunung. Mempunyai dua permaisuri yaitu: Arimbi dan Nagagini. Dengan Arimbi mendapatkan putra bernama Gatotkaca, yang dapat terbang tanpa sayap. Dari perkawinannya dengan Nagagini memperoleh putra bernama Antasena yang dapat masuk ke dalam bumi dan menguasai samodra. Bratasena pada waktu lahir dalam keadaan bungkus. Yang menyobek bungkus tersebut adalah Gajah Situ Seno. Pada waktu itu Gajah Situ Seno masuk ke dalam tubuh Bratasena, sehingga mempunyai kekuatan luar biasa dan bisa menyobek bungkus tersebut.

3. ARJUNA.
adalah ksatria Madukara, juga menjadi raja di Tinjomoya. Nama lain yang dipakai sangat banyak, antara lain: Janaka, Parta, Panduputra, Kumbawali, Margana, Kuntadi, Indratanaya, Prabu Kariti, Palgunadi, Dananjaya. Sifatnya: Suka menolong sesama, gemar bertapa, cerdik dan pandai, ahli dibidang kebudayaan dan kesenian.
Arjuna adalah ksatria yang sakti mandraguna, kekasih para Dewa, ia adalah titisan Dewa Wisnu. Istri Arjuna banyak sekali, ia dijuluki lelananging jagad, parasnya sangat tampan dan tidak ada tandingannya. Permaisurinya di arcapada adalah Wara Sumbadra dan Wara Srikandi. Selain itu masih banyak lagi istri-istrinya antara lain: Rarasati, Sulastri, Gandawati, Ulupi, Maeswara, dsbnya.
Permaisuri di kahyangan antara lain Dewi Supraba, Dewi Dersanala pada bidadari di Tinjomaya. Arjuna berjiwa ksatria, berjiwa luhur, suka menolong, serta kesayangan para Dewa. Tetapi ada kelemahan yang tidak boleh diteladani dan ditrapkan pada jaman sekarang yaitu beristri banyak.

4. NAKULA.
adalah anak ke empat Prabu Pandu Dewanata dengan Dewi Madrim yang lahir kembar dengan Sadewa. Ayah dan ibunya (Madrim) meninggal pada waktu si kembar masih kecil, oleh karena itu sejak kecil mereka diasuh oleh ibu Kunti dengan tidak membedakan antara satu dengan lainnya.
Setelah perang Bratajuda Nakula dan Sadewa menjadi raja di Mandraka dengan Sadewa. Nama lain adalah Raden Pinten. Nakula adalah ahli dalam bidang Pertanian. Pada waktu perang Baratayuda, Nakula dan Sadewa yang bisa meluluhkan hati Prabu Salya (dari pi- hak Kurawa). Sebab Prabu Salya adalah saudara Dewi Madrim, selain itu sebenarnya dalam hatinya memihak pada kebenaran yaitu Pandawa. Akhirnya Prabu Salya memberitahukan kepada Nakula dan Sadewa bahwa yang bisa mengalahkannya hanyalah Puntadewa, karena Puntadewa berdarah putih.

5. SADEWA.
adalah anak kelima Prabu Pandu dengan Madrim, dilahirkan kembar dengan Nakula. Setelah perang Baratayuda Sadewa menjadi raja dengan Nakula di Mandraka. Nama kecil Sadewa adalah raden Tangsen. Sadewa adalah ahli dalam bidang peternakan.
Ia kawin dengan Endang Sadarmi, anak Bagawan Tembangpetra dari Pertapaan Parangalas, dan mempunyai putra bernama Sabekti.

Dengan adanya sifat-sifat Pandawa yang seperti tersebut diatas maka dapat disimpulkan bahwa dengan adanya Pandawa, kerajaan Amarta menjadi kerajaan yang kuat, aman, adil dan makmur. Hal ini dapat dibuktikan selain dengan sifat-sifat mereka yang jujur, membela kebenaran dan sebagainya, juga berkat kemampuan disegala bidang. Puntadewa adalah ahli dalam bidang kerohanian, ahli dalam hal bertapa, ia berdarah putih, tokoh ini mementingkan perdamaian, persatuan, kesejahteraan bersama.
Werkudara adalah tokoh yang menguasai keamanan, kekuatannya tidak tertanding, apalagi dengan kehadiran kedua putranya dimana Gatotkaca menguasai keamanan samodra (laut) dan darat. Arjuna adalah tokoh yang sakti, pemanah yang ulung, suka menolong sesama, rasa kemanusiaannya tinggi, tutur katanya lembut, ahli dalam bidang kebudayaan dan kesenian, ahli dalam bidang bertapa. Tetapi ada satu hal kelemahannya yaitu terlalu banyak istri. Pada jaman dulu istri merupakan lambang kehormatan, bisa juga sebagai upeti waktu memenangkan perang, berbeda halnya dengan sekarang apalagi dengan adanya PP. 10 th. 1983 yang mengatur tentang perkawinan.
Si Kembar Nakula dan Sadewa adalah tokoh yang mencerminkan tingkah laku untuk mencapai kesejahteraan/kemakmuran hidup, karena Nakula adalah ahli dan tekun dalam bidang pertanian, sedangkan Sadewa ahli dan tekun dalam bidang peternakan.
Sebenarnya Pandawa masih mempunyai saudara tua yang bernama Adipati Karno, semasa kecil dinamakan Suryatmaja. Suryatmaja adalah putra Dewi Kunti dengan Dewa Surya sebelum menikah dengan Pandu. Ini disebabkan adanya perbuatan serong Dewa Surya yang bisa mengakibatkan Kunti menjadi hamil. Akhirnya Dewa Surya ber tanggung jawab atas perbuatannya itu dengan jalan, pada waktu melahirkan bayi (Suryatmaja) keluar lewat telinga, dengan demikian maka Kunti dianggap masih suci.

Bayi yang diberi nama Suryatmaja kemudian dilarung (dihanyutkan) disungai Yamuna yang kemudian diketemukan oleh Prabu Radeya di Petapralaya (dibawah kokuasaan Astian). Karena merasa dibesarkan dan mukti wibawa di Astina, maka pada waktu perang Baratayuda Adipati Karna berjuang dengan gagah berani untuk membela negaranya. Ia menjadi senapati perang di pihak Astina, tetapi akhirnya karna gugur oleh adiknya sendiri yaitu Arjuna.
Adipati Karna adalah suri tauladan sebagai pahlawan yang gigih membela negara, meskipun rajanya (Astina) dipihak yang salah tetapi bagaimanapun juga negaranya harus dibela dari kehancuran, yang dibuktikan sampai titik darah penghabisan.
Sumber : buku Nawasari warta edisi III pebruari 1996

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kisah Mahabarata ingkang bahas tokoh-tokoh Pandawa.

Categories:

0 Response for the "SEJARAH AKSARA JAWA"

Posting Komentar